(Nga “Episodet Shqiptare”, përkthyer nga Blerta Lazebeu dhe Instituti Goethe)

Episodet shqiptare nuk janë rastësi. Në vitin 2016, kam qenë dy herë në Shqipëri, në maj dhe në shtator. E di që në Gjirokastër është përhapur fjala, se kam qëndruar një muaj në pranverë, apo ndoshta edhe më gjatë – dhe kur e mendoj në prapavështrim, edhe vetë më duket kështu.

Por, kjo nuk është e vërtetë. Unë kam qëndruar në Gjirokastër më pak se dy javë, pasi doja ta vazhdoja udhëtimin tim në Përmet, në Liqenin e Ohrit dhe në Peshkopi, për të parë të gjitha vendet që nuk kisha mundur t‘i shihja vite më parë. Kisha dëshirë t’i bashkoja të gjitha episodet e ndryshme të këtij udhëtimi dhe të udhëtimeve të mëparshme, në një të vetëm, në atë të Episodeve Shqiptare.

Në fillim të shtatorit u ktheva sërish në Shqipëri. Isha pikërisht në Vuno, para shkollës së vjetër, nën pemët e ullinjve, kur u ula dhe nisa të shkruaj. Shkruaja për Qytetin e Argjendtë, shkruaja nën peshën e kujtimeve që bartja me vete; fundja, kujtesa është më e lehtë për t’u përshkruar sesa përjetimi i së tashmes. Kush do të shkruajë një libër, duhet medoemos të fillojë nga diku. Nëse mundohesh të planifikosh gjithçka në hollësi e kridhesh në mendime të thella, s“do t’ia fillosh kurrë.

Unë shkruaja, sepse më duhej të shkruaja patjetër; një javë më pas, do të kthehesha në qytetin e gurtë dhe atje gjithçka do të më mbërthente e s’do mundesha dot më ta bëja. Kësisoj, shkrova pasazhet që do të dëgjoni tani.

Ky qytet më shfaqet në ëndërr. Zërat e tij, ezani i mëngjesit, tingujt e oboeve nga konservatori, vokalicat e këngëtarëve, kafeja e mëngjesit në pazar, pllakat prej guri me mbishtresa gri në çatitë e shtëpive të vjetra, fasadat e zbëdhylta dhe rrugicat e kalldrëmta. Këto rrugica ndonjëherë ngjasojnë me shkallët, gurët katrorë të të cilave janë shtruar pjerrtas mbi shpat, në mënyrë që çdo hap të mbështetet mirë mbi to, kur dikush bën të marrë të përpjetën apo zbresë tatëpjetën. Në ëndërr, u ngjita sërish në Dunavat, fluturova krahëhapur pranë shtëpisë së Zekatëve, hodha sytë nga lugina mbrëmësore, vështrova shpatin e pazakontë, të pjerrët e thuajse të zhveshur të Vargmalit të Lunxhërisë. Më tej, u rreka të gjeja vendin, ku dikur ndodhej qyteti i lashtë i Antigonesë, akropoli i Mbretit Pirro, por vështirë se mund të dallohej gjë: vetëm tri kolona që qëndrojnë ende në këmbë, themele muresh dhe gurë në bar. Antigoneja e pati humbur rëndësinë e saj qysh në shekullin e dytë para Krishtit. Ajo u pushtua nga romakët dhe më pas u braktis, ndërsa një themel i ri fitoi ndikimin shpejt në shpatet përbri: Argyrokastro apo Gjirokastra, qyteti i argjendtë, ndërtuar me pllaka gri nga Mali i Gjerë, të cilat, nën diellin jugor të verës, vezullojnë si të ishin prej argjendi.

Unë kisha ardhur në Gjirokastër në maj. Pata ardhur, ashtu siç dikush mund të shkojë në Romë apo Jeruzalem. Nga Delvina, kalova Malin e Gjerë, u ngjita në një rrugë të mundmimshme dhe më pas zbrita përmes rrugëve pelegrinësh për në Goranxi. Kisha udhëtuar për dymbëdhjetë orë e m’u desh të përballesha me vapën pranverore, me mungesën e ujit dhe me tërfilin gjer në gju. Më kujtohet si tani, teksa isha ulur i drobitur, me një birrë përpara në restorantin MAPO dhe teksa kundroja kurrizin e frikshëm të Lunxhërisë, të cilin as drita e mbrëmjes s’arrinte ta zbehte, thashë me vete: “Atje, mor djalë, nuk ke për për të shkelur kurrë më! Hera e parë dhe e fundit!”

Ç’vend është ky, thashë me vete, me male kaq madhështorë, kundruall një bregdeti jugor, që arrin deri në dy mijë metra brenda disa kilometrave, ku stuhitë e nxehtësisë lëshojnë avull në gusht dhe shtator? Ç’vend është ky, ku të huajt priten me kaq përzemërsi dhe kureshtje? Ku, në cilëndo tavoline plastike të ulesh, brenda pak minutash do vijë dikush të të qerasë me raki? Kjo e fundit, gjithmonë e futur në shishe plastike dhe e bërë vetë.

Ç’vend është ky, ku njerëzit nuk të përgjigjen kur i pyet për rrugën, por të marrin për krahu për të të shoqëruar? Ç’vend është ky, ku vendbanimet dhe pikat panoramike nuk pasqyrohen me shenja dalluese, por me bunkerë të vegjël betoni të ngjashëm me kërpudhat?

Kisha dëgjuar për hotelin e ri që kishte hapur një holandez kohët e fundit në Gjirokastër, po ashtu edhe për shtëpinë “Babameto”, e cila kishte qenë prej vitesh bujtinë, por, për Hotel “Sopotin” nuk më kish rastisur të dëgjoja. Arsyeja që nuk e kisha hasur, pasi kisha mbaruar birrën, e me çantën mbi shpinë po shkoja për në pazar, nuk kishte të bënte aspak me letrën e shkruar me dorë, ngjitur mbi një dritare që reklamonte dhomat.

Tashmë ishte ngrysur, qyteti nuk kishte fort ndricim. Befas, një hije më foli në anglisht:

– Për ku je nisur, udhëtar?

– Për të gjetur një vend, ku të kaloj natën…, tek “Babameto“.

– Eja futu brenda, se akoma s’ka ardhur ora për gjumë

E kështu, përfundova në hollin e Hotel “Sopotit”, i cili s’kishte gjë tjetër veçse një palmë të vyshkur dhe një divan ngjyrë kafe. Hija që kisha takuar, m’u prezantua si “Kujtimi” dhe më tha, se rojen e natës e kishte mik. Ata po pinin raki, duke e shoqëruar me pak djathë Zagorie dhe disa domate. Kur e pashë në dritë, Kujtimi m’u shfaq si një zotëri i moshuar, me flokë gri të dendur, me tiparet e një aristokrati dhe duart e një punëtori. Të dy këmbëngulën që ta lija çantën e t’u bashkohesha. Kështu bëra. Më pas, më pyetën se, nga po vija gjersa kisha përfunduar aty? U thashë se, vija nga Delvina.

“-Si nga Delvina? Në këmbë? Jo, nuk ka mundësi!”

Kujtimi më shoqëroi për te banaku ku qëndronte roja, ndërsa ky i fundit tërhoqi një karrige të tretë, që të ulesha. Kujtimi më mbushi një gotë raki dhe më zgjati qesen me djathë e me domate.

– Epo, kështu pra…, po si paske ardhur nga Delvina?

Kujtimit iu desh të përkthente, sepse vetëm ai fliste anglisht, por që të dy ishin të një mendjeje, që kjo ishte çmenduri: “-Të marrësh malin krejt i vetëm, nuk është gjë që bëhet! Mbase, kur jeni dy veta, edhe mund ta bësh, nëse është e domosdoshme, por jo vetëm! Edhe po të jesh i fortë fizikisht dhe në kulmin e moshës, çfarë nuk mund të ndodhë rrugës!”

Nuk më mbeti gjë tjetër, veçse të pranoja kritikën dhe të premtoja që s’do ta përsërisja më. Fundja, kishin të drejtë. Nëse ndodh diçka dhe je i vetëm, s’ke ç’bën. Megjithatë, kur udhëton pa dikë tjetër, ka dhe disa përparësi jo të vogla. Kur je vetëm, nuk i jep llogari kurrkujt, fuqitë e tua i mat më mirë, arrin të gjesh ritmin tënd dhe i merr vetë përsipër pasojat e çdo vendimi. Tekefundit, nga Delvina, përmes Malit të Gjerë, gjer në Goranxi, janë vetëm njëzet kilometra, në gati 1300 metra lartësi mbi nivelin e detit. Mua më ishte dukur krejt e mundshme, pasi edhe koha ishte e mrekullueshme; përndryshe, nuk do të kisha guxuar! Megjithatë, ajo që nuk e kisha paramenduar, ishte se, rrugës nuk kishte vendkalime të mirëfillta, por veçse ndonjë shteg dhish tek-tuk. Ndërkaq, nuk e dija se sa të pjerrëta do të shtriheshin ato mbi kreshta, përmes një bimësie të harlisur. Malet shqiptare ishin në lulëzim të plotë, tërfili i njomë arrinte thuajse deri në gjunjë, vende-vende më dukej sikur po vrapoja mbi një shtresë dëbore të freskët. Më tej, shtigjet vijonin të ishin të tejmbushura, xhenxhëfili dhe manaferrat ishin aq të dendura, sa gati kishin krijuar minitunele, përmes të cilave m’u desh ta ngjisja malin. Point of no return, pra pikën ku s’kishte më kthim mbrapa, e arrita kur rruga nisi të rrafshohej disi, në livadhet e para të Alpeve e më pas të fillonte sërish ngjitja e pjerrët mbi shkëmbin e zbehtë e reflektues. Delvina kishte mbetur tashmë pesë kilometra prapa meje. Deri sa të mbërrija në qafë të malit, duheshin dhe pesë kilometra të tjera. Zbritja më e butë në krahun verior, do të më kushtonte sikur të ishin dhe tetë. Isha nisur në orën tetë të mëngjesit dhe do të mbërrija në fshatin Goranxi në orën tetë të mbrëmjes. Do ta kisha pisk të gjeja një mjet transporti për në Gjirokastër. Autobusët e vegjël nuk udhëtonin aq vonë. Kush do të shkonte në atë orë në Gjirokastër?

Mora vesh që nuk kishte as taksi, por pronari i një taverne atypari, m’u ofrua të më çonte me makinë, për pak të holla. Ndërkaq, tavernën e la bosh, pasi përveç meje nuk kishte klientë të tjerë. Them “tavernë“, sepse në Goranxi, edhe sot flitet greqisht.

Kujtimi më pyeti se, “sa doja të qëndroja, pasi duhet të isha lodhur shumë“.

Megjithatë, i “lodhur“ nuk ishte fjala e duhur për të më përshkruar. Isha bosh, por gjithaq edhe i lumtur për shoqërinë e rastit, për rakinë dhe për djathin. Meqenëse isha ulur dhe kisha hequr çantën e shpinës, nuk m’u duk e udhës të ngrihesha sërish e të ikja gjetiu.

“- Të them të drejtën, Sopoti nuk është i keq. Është shumë ekonomik, ndonëse jo fort i mirëmbajtur, sipas standardeve të sotme!”

Teksa ngjiteshim për te dhomat lart, me shqipen time arrita të kuptoj, se Kujtimi po i thoshte mikut të tij, rojës, që të më jepte një nga dhomat e mira, të mëdha e me ballkon përpara.

Bisedën mund ta vazhdonim ndonjë ditë tjetër “kur të kisha kohë”, tha Kujtimi e më pyeti se si e kisha planin.

Por, unë nuk kisha asnjë plan.

– Shihemi nga ora tetë te Pazari?

– Shumë mirë, e lëmë rreth tetës. Natën e mirë!

Nesërdej në mëngjes, në agim, ende pa lindur dielli, u zgjova nga kënga e muezinit. Në fillim s’po kuptoja, as se kush po këndonte, as nga po vinin ato tinguj të panjohur. Isha duke fjetur me derën e ballkonit hapur, kur thirrja e parë për namaz kaploi dhomën dhe ëndrrat e mia. Fill më pas, erdhi e dyta, pastaj e treta, e cila e përforcoi “këngën kanonike”. Për një çast të pafundëm, gjysmë zgjuar – gjysmë në gjumë, mendova se po këndonte vetë qyteti, se gurët kishin filluar të dridheshin.

Më pas u zgjova plotësisht, dola në ballkon dhe fillova të shquaja se nga vinin zërat, t’ia gjeja drejtimin në errësirë. Nuk e di pse, por në jug të Shqipërisë muezinët këndojnë bukur dhe me përkushtim. Ata kumtojnë në ezan, se Zoti është më i madh se çdo vepër e njeriut. Është një thirrje në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, në çdo rrokje të saj. Vetëm kur je gjysmë në gjumë, kur pjesa tjetër e botës nuk është zgjuar ende, mund ta kuptosh, mund të ndjesh lidhjen që krijohet në ato momente.

Unë nuk e kisha marrë shumë seriozisht takimin që kisha lënë mbrëmjen e kaluar me Kujtimin; biseda të ngjashme shpesh kishin rezultuar të ishin më tepër fraza mirësjelljeje, se sa planifikime konkrete. Sidoqoftë, mendova të shkoj te Pazari pak para orës tetë, të ulem në një kafene dhe prej aty të shoh se ç’bëhet në qytet. Ishte akoma herët, por dielli po shkëlqente tanimë me një forcë të madhe, fasadat ndriçonin, trotuari vezullonte dhe i gjithë qyteti tashmë ishte zgjuar. Shihja njerëz që shkonin e vinin, uleshin në kafene, përshëndeteshin e më pas largoheshin. E gjithë kjo skenë më dukej si një lojë e madhe shahu, rregullat e së cilës nuk i kuptoja fort mirë, deri sa pashë Kujtimin teksa po vinte. Ai përshëndetej me gjithkënd rrugës teposhtë, mandej ngjitej me hap të shpejtë, ndalonte përsëri, vazhdonte sërish deri sa më pa dhe erdhi e m’u ul pranë. Vetëm atëherë e kuptova që isha gjendur mes ritualit të mëngjesit të këtij qyteti të vjetër, ku të gjitha rrugët të çonin te Pazari, përfshirë edhe ajo e Kujtimit. Gjirokastra është një qytet i vogël me vetëm njëzet mijë banorë, por Rruga e Pazarit është epiqendra e qytetit të vjetër. Të gjithë ata që jetojnë në pjesën e epërme të qytetit apo janë nisur drejt pjesës së sipërme të tij dhe anasjelltas, duhet të kalojnë përmes Pazarit: nxënësit e shkollës, punëtorët e përditshëm, këpucari, kambisti, berberi, banakieri, bukëpjekësit, shitësit e byrekut dhe, më vonë gjatë ditës, edhe autobusët e turistëve. Për gati një orë pati një varg baticash njerëzore, kryesisht burra, të cilët para se të fillonin ditën e punës, ndanin me njëri-tjetrin tavolinën, kafenë dhe të rejat e fundit. Më pas, ata shpërndaheshin nëpër dyqane, zyra apo shkolla, ​​për të zënë vend në punët e tyre e për të mos dalë më prej andej, për njëfarë kohe.

Kujtimit i duhej të shkonte në pjesën e poshtme të qytetit, për të bërë disa instalime elektrike e për të fituar ndonjë të ardhur shtesë. Ata që deri në orën tetë e gjysmë nuk kishin lëvizur nga vendi, por vazhdonin të qëndronin ulur e të porosisnin kafenë e dytë, ishin ose dyqanxhinjtë aty rrotull, ose njerëz si puna ime, që rrinin kot e nuk kishin ndonjë punë të caktuar apo vend të përhershëm.

– Turist je? – më pyeti një punonjës aty.

– Jo, po punoj këtu, po shkruaj – iu përgjigja.

– Atëherë, kafja bën 50 Lekë. Për turistët, kushton 100; për ata që punojnë këtu, 50.

Ditën e parë në Gjirokastër, nuk isha në formë për të ecur apo për të vizituar monumente kulturore. Kësisoj, u ula tek restoranti MAPO, përballë Hotel Çajupit në hyrje të qytetit, në fillim të Qafës së Pazarit. Thirra kamarierin, duke i shqiptuar një: “Pershëndetje!” perfekte në shqip. Disi i çorientuar, ai mori porosinë dhe fillimisht e zbatoi me përpikëri, për të qenë i sigurtë. Por, shumë shpejt i ra në të; tiparet iu qetësuan dhe nuk ma vari më.

Shqipja është si frëngjishtja: vetëm kur e tepron, kap tonalitetin e duhur. Edhe pse me të huajt, shqiptarët janë zakonisht shumë miqësorë, me njëri-tjetrin ata tregohen ndonjëherë të ashpër dhe mbizotërues.

Kur vjen për herë të parë në Shqipëri, mund të ndodhë që, një shkëmbim të shpejtë, miqësor dhe të hapur të pikëpamjeve të ndryshme, ta marrësh si një mosmarrëveshje të fortë, madje përgatitesh për një përshkallëzim të situatës, por kjo e fundit nuk ndodh.

Ditën e tretë isha mësuar me ezanin e mëngjesit dhe nuk zgjohesha më prej tij. Tani zgjohesha vetëm nga zërat që vinin nga rruga, bisedat me ton të lartë të burrave, fillimi i trafikut dhe dielli i fortë pas perdeve të holla. Shumicën e rasteve ngrihesha menjëherë dhe ngjitesha disa qindra metra gjer te Pazari i Gjirokastrës, për të pirë një apo dy kafe, rreth orës 7.30. Kurrë nuk guxoja të paraqitesha në kafene në orën nëntë, kur ato braktiseshin sërish.

Ta ndryshoja kafenenë, as që më shkonte ndërmend. Ditën e parë isha thjesht një udhëtar i zakonshëm, një nga turistët e shumtë, të cilët do të largoheshin prej aty nga çasti në çast. Por, që ditën e dytë, në kafene më pritën si mik. Pronari më prezantoi me gruan dhe vajzën dhe më dha të provoja rakinë e shtëpisë – diku qysh rreth orës tetë të mëngjesit! “- Kjo është më e fortë se të gjitha”, tha Toto, pronari i kafenesë, dhe ma mbushi gotën me mjaft bujari. Ditën e tretë kisha tavolinën time, të cilën Toto filloi ta mbante të rezervuar për mua. Tanimë unë isha “gjermani i tij”. Edhe unë ia kisha pohuar pa e gënjyer, se ai me të vërtetë kishte rakinë më të fortë që kisha provuar ndonjëherë. Hera-herës, më duket sikur është pikërisht ky koktej me kafeinë, nikotinë dhe alkool të fortë, i cili në Shqipëri, një ditë të zakonshme e kthen në një zbukurim lëvizjesh përsëritëse, rreth e rrotull. Pirja e alkoolit në mëngjes të largon atë tensionin minimal, aq të nevojshëm për kryerjen e një pune a detyre të caktuar. Nuk ke asnjë ngut dhe mund ta marrësh me nge çdo gjë. Edhe unë, shumë shpejt, do të kisha ngecur në këtë ritual, nëse Kujtimi nuk do të më merrte çdo ditë, për të dalë shëtitje nëpër qytetin e tij.

Kujtimi ma tregoi qytetin e tij hap pas hapi, edhe pse nuk ecnim aq shumë. Një ditë u ngjitëm në shtëpinë me osmane të Zekatëve, e cila qëndron në mal si një elefant i zbehtë; ditën tjetër shkuam në lagjen e vjetër të Dunavatit lart, sipër Pazarit dhe xhamisë; ndërsa të nesërmen, u ngjitëm mbi Kala. Mandej, Kujtimi më çoi në vendet e tija: në bare, ku njihte pronarët, në rrugica anësore, të cilat nuk do t’i kisha shkelur vetë; më tregoi byrektoren më të mirë në qytet e kështu me radhë. Komunikimi ynë në anglisht kishte përparuar në mënyrë të habitshme brenda pak ditësh. Informacionet që Kujtimi jepte mbi të kaluarën dhe pritshmëritë ndaj së ardhmes ishin shumë më të hapura e të mirëmenduara, nga sa isha mësuar të dëgjoja në Shqipëri. Mësova se, në rini, ai kishte qenë në marinë; se kishte patrulluar nga Saranda – diku mes ishullit grek të Korfuzit dhe pjesës shqiptare. Mbajtja e varkave, madje dhe atyre të thjeshta me rrema, ishte e ndaluar gjatë diktaturës: në vitet tetëdhjetë, përveç anijeve ushtarake, në portin e Sarandës kishte vetëm dy varka “private”, të cilat me shumë gjasë u përkisnin kuadrove të partisë. Kësisoj, gjatë tre viteve në ushtri, Kujtimi kishte qenë një nga të paktët njerëz, që e kishin parë vendin e tyre së jashtmi dhe mund ta kishin pas hedhur vështrimin nga Deti Jon, në Malin e Çikës, prapa Dhërmiut, mbi kreshtën e Malit të Gjerë apo Gjirin e Gjipesë.

“Ajo që ndodhi me brezin e ri në Shqipëri ishte një tragjedi”, tha Kujtimi, pasi zbritëm nga Kalaja dhe u ndalëm në një lokal me kopësht, për të pirë një birrë të freskët. Të gjithë janë pa punë, pa ndonjë angazhim për të qenë, pa të ardhura e pa asnjë perspektivë. Të paktën, kjo ishte shumë ndryshe në komunizëm. Në atë kohë, të gjithë kishin punë dhe, gjatë ditës, kafenetë ishin bosh. Në mëngjes, njerëzit takoheshin për kafe, ndërsa në mbrëmje – për xhiro. Gjatë ditës, të gjithë kishin vendet e tyre të punës. Vetë jam i moshuar dhe s’ka ç’më duhet të merrem me këto punë, por tani nuk ka më një strukturë, një rend të gjërave. Gjithçka është bërë lëmsh.

Nga mesdita Gjirokastra është e qetë, rrugët boshatisen, dyqanet mbyllen për disa orë. Gjysma e dytë e ditës fillon rreth orës tre. Fillimi i herët i ditës, pushimi i gjatë i drekës – ky është ritmi i një qyteti tipikisht jugor. Në mbrëmje është e domosdoshme të dukesh, të dalësh në rrugë, të bësh xhiro, gjë, e cila në Gjirokastër mbaron shpejt, sepse ka vetëm një rrugë dhe kudo që të ulesh, gjithsesi do t’i takosh të gjithë. Të moshuarit kanë disa privilegje. Ata mund të ulen në tavolina të veçanta, të pinë raki dhe të hanë djathë Zagorie, të luajnë tavëll apo të ftojnë në tryezë të huajin, gjermanin e ardhur “nga mali”.

Një paradite, Kujtimi më zuri teksa isha ulur në restorantin MAPO, duke ngrënë një porcion të vogël xaxiqi. Si zakonisht, ai porositi një kafe (sepse nuk më lejonte ta qerasja me më shumë se një kafe ose një birrë) dhe më pyeti me stil se sa kushtonte një pjatë aq e vogël, sa paguanin turistët? Unë po ngurroja t’ia thoja, sepse 200 Lekë ishte një çmim mëse i pranueshëm. Kujtimi e nxori përfundimin e tij në heshtje dhe, pas shëtitjes sonë të zakonshme, më njohu me Florën. Flora kishte një restorant të vogël, ku gatuhej ende mirë! Dy tavolina qëndronin jashtë, në krye të një rrugice me kalldrëm, e cila zbriste tëposhtë për në Qytetin e Ri, në luginë. Brenda kishte katër tavolina. Flora e menaxhonte restorantin së bashku me motrën e saj. Mesa duket, Kujtimi ua shpjegoi shkurtimisht situatën të dyjave: “Djali s’ia kishte patur fort haberin dhe ishte ulur për të ngrënë te MAPO”, edhe pse ai më kishte prezantuar me shitësin e byrekëve, madje unë e kisha pëlqyer shumë edhe dhallën që jepej për ta shoqëruar. Sakaq, Flora bëri një nënqeshje dinake, mori menunë dhe vendosi të më shërbejë një përzierje me pak nga të gjitha: sallatë, patate të skuqura, qofte dhe karkaleca deti.

Kur u ktheva në Gjirokastër, gjashtë muaj më vonë, vendosa të çoj tek Flora, tre të njohur nga udhëtimet e mia. Sigurisht, për të gjithë porosita pjatën mikse dhe nuk lashë të më ikte mundësia për të paguar në fund bujarisht faturën, duke e ditur se sa modeste do të ishte. Atë çast u bëra plotësisht shqiptar, sepse këtu tavolina ka gjithmonë një zot, le ta themi kështu. Për shembull, nëse të ftojnë në tavolinë, do të thotë vetiu që do të të qerasin. Kur unë jam ulur te MAPO dhe e ftoj Kujtimin në tavolinë, atëherë jam unë “i zoti i tavolinës”; është mëse e qartë që pijen e tij do ta paguaj unë. Kujtimi e di këtë, prandaj dhe porosit vetëm një kafe. Nëse më vonë ulemi në një bar që e ka zgjedhur Kujtimi dhe që i njeh pronarin, atëherë është automatikisht ai mikpritësi që paguan. Ai asnjëherë nuk do të më lejonte të paguaja faturën, lëre pastaj të bëja ndonjë lëvizje për të paguar vetëm pjesën time. Ky veprim do të ishte kundër të gjitha rregullave dhe, gjithashtu, do të ngatërronte edhe kamarierin, nëse dikush largohej dhe do të donte që të paguante vetëm porosinë e tij, shkëputur nga fatura e përbashkët.

Paraja e bën gjithçka të krahasueshme dhe, nëse të gjithë do të paguanin për veten, atëherë vlera e kohës së kaluar së bashku do të ishte papritmas e matshme. Koha, befas, do të merrte një vlerë nominale monetare, e cila do të fshinte të gjitha vlerat themelore të mikpritjes, kohës së përbashkët, të të qeshurave apo bisedave të shkëmbyera – dhe kjo nuk është e pranueshme! Koha nuk blihet me para, së paku jo në Shqipëri.

Në lokalet turistike tanimë mund të jenë njohur me zakonin e të huajve për të paguar secili veçmas llogarinë e tij, apo nëse është e nevojshme, të ndajnë faturën (meqë ra fjala, pagesa veç e veç, në turqisht, quhet sipas mënyrës gjermane(alman usulü))

Në një restorant më tradicional më ka rastisur njëherë të shoh shenja paniku tek kamarieri, kur një grup i madh turistësh u përkulën mbi faturën e shkruar me dorë, për të diskutuar se çfarë kish porositur për të ngrënë njëri apo tjetri, dhe nga sa i binte secilit për kokë. Kamarieri vëzhgonte të gjithë skenën me bezdi, duke mos kuptuar se për çfarë bëhej fjalë. “Mos ishte bërë ndonjë gabim?” Disa minuta më parë, të gjithë kishin qenë të gëzuar e të qetë, ndërsa tani papritmas ishin bërë seriozë dhe po diskutonin heshturazi, sikur ç’po kurdisnin! “Çfarë po kërkonin këta të huaj?” Rakinë që askush nuk e kishte porositur, ai ua kishte dhënë gjithsesi! Më në fund, dikush nga tavolina mori faturën në dorë, bashkoi lekët, u kthye, ia bëri me dorë kamarierit dhe i dorëzoi shumën duke buzëqeshur. Bota ishte përsëri në rregull: më në fund, edhe ajo tavolinë e kish “gjetur të zotin”!

Në një zonë me njëfarë niveli të Tiranës, si Blloku, që frekuentohet më tepër nga shtresa e mesme dhe mafia, është krejtësisht e zakonshme që fatura të ndahet pa hierarki, veçanërisht mes të rinjve. Dallimi i vetëm është se atje (si në Berlin, meqë ra fjala), llogaria nuk ndahet për kokë, por secili hedh diçka, deri sa të bëhet shuma e plotë. Por, sapo kalon Lanën (një kanal, i cili ndan Bllokun nga zona tjetër e Tiranës), hyjnë në fuqi sërish rregullat e vjetra.

Një ditë, Kujtimi më thotë se të nesërmen nuk do të ngjitej më te Pazari. As ditën tjetër! Arsyeja ishte se do të shkonte në Zagori, për të parë shtëpinë e tij të vjetër dhe kopshtin.

Aty për aty, dëgjova veten t’i thoja:

– Epo, atëherë, edhe unë do të iki nesër. Nesër është dita e largimeve!

– Kurse sot, dita e ndarjes!

Në mbrëmje do të shiheshim përsëri, për xhiro dhe për t’u ulur me pleqtë anë cepit të rrugës. Kujtimi më kish sjellë një shishe plastike me rakinë e tij, një byrek të bërë vetë, nja dy domate dhe dy vezë të ziera fort. T’i kisha për çdo rast, nëse qytetet e tjera nuk do të ishin aq mikpritës, sa Gjirokastra. Burrat e moshuar pajtoheshin njëzëri se kishte shumë gjasa të ndodhte kështu. Ata më pyetën se, ku do shkoja tani? Kur u thashë “në Tepelenë“, u habitën. Më porositën të isha i përgatitur për diçka! Se për çfarë, mbeti e paqartë. Po aq e paqartë më mbeti, nëse dikush nga ata kish qenë atje më parë. Megjithatë, unë kisha qëndruar gjatë në Gjirokastër, më gjatë se çdo turist tjetër. Më uruan “rrugë të mbarë, jetë të gjatë dhe shëndet“, nëse nuk rikthehesha shpejt në Qytetin e Argjendtë. Sepse, që do të kthehesha një ditë, kjo ishte e sigurtë apo jo?

Çdo mbërritje është e lehtë. Mbërritja vjen vetë, pa bërë ndonjë gjë të madhe. Hap pas hapi, e panjohura bëhet e njohur, pa pasur nevojë për ndonjë vullnet a vramendje të madhe. Mbërritja ndodh vetiu, vjen natyrshëm. Mbërritja është proces, ndërsa largimi kërkon vendimmarrje. Largimi shënon një pikë kthese. Çdo largim mbart me vete, gjithmonë, diçka paksa të çmendur. Fundja, kur ikën, lë pas shumë miq dhe, ndonëse thuhet“do të shihemi sërish“, të gjithë e dinë që kjo nuk ka shumë gjasa të ndodhë.

E kështu, teksa qëndron mes pluhurit anës rrugës, ti ia bën me dorë një prej taksive të përbashkëta që afrohen. E para është plot dhe nuk ndalon. Se ku do të shkosh, ende nuk e di! Por, se ku ke qenë, e di fort mirë! Vendi, ku pate mbërritur ishte tjetër nga ai, prej të cilit sot po largohesh. Je disi i befasuar, se sa e njohur të është bërë Gjirokastra brenda kaq pak kohe, sa mirë të pritën atje! Teksa largohesh nga ky vend plot histori, ndihesh mirënjohës ndaj Kujtimit, Altinit dhe të tjerëve. Bëre miq të mirë, fitove qartësi dhe përvojë; ajo botë ishte e bukur për ty. Mandej, një mëngjes, ti i këput të gjitha këto lidhje të sapovendosura, bën gati çantën dhe merr mbrapsht rrugën tënde sërish.

Mikrobusi tjetër i radhës ka një vend bosh. Fus çantën e shpinës dhe tërheq derën për ta mbyllur. Mjeti niset dhe prapa teje mbetet Gjirokastra. Të nesërmen, Altini do të hapë kafenenë e tij si çdo ditë; kambisti përballë do të porosisë një kafe ekspres dhe më pas do të hapë dyqanin e tij. Zonja që shet duhan do të ulet në dyqanin e saj, ndërsa Fatjoni do të ndihet i lodhur në MAPO, duke u shërbyer turistëve. Kujtimi do të sillet sërish nëpër qytet, sapo të kthehet nga Zagoria. Flora dhe motra e saj do të vazhdojnë të gatuajnë për klientët në restorantin e tyre; të moshuarit do të ulen buzë rrugës në mbrëmje dhe shumë shpejt do të vijë vera. Temperaturat do të rriten dhe një qiell blu i nxehtë do të shtrihet lart mbi qytetin e gurtë, ku çatitë do të shkëlqejnë, kalldrëmi do të ndriçojë. Pishat do të kundërmojnë aromën e tyre, deti do të vazhdojë të jetë larg, vargmalet madhështore të Lunxhërisë do të mjegullohen, ajri do të vezullojë. Vetëm ti nuk do të jesh më atje, sepse je larguar tanimë për diku tjetër.

Unë u riktheva në Gjirokaster në mes të shtatorit. Herët në mëngjes mora përpjetë qytetin e ri, ndoqa një rrugë të pjerrët dhe të gjatë me kalldrëm, por nuk munda të shkoja dot as te Pazari, as te Hotel “Sopoti“. Një grua e moshuar, veshur e tëra në të zeza, më ndaloi e më tërhoqi për te banesa e saj.

– Por, unë doja të shkoja te “Sopoti“!

– Po pse? Atje do flesh në një dhomë të rrënuar, kurse këtu ke kuzhinë, divan, dhomë gjumi… Mund të ftosh edhe miq, nëse dëshiron!

E si mund të shkoja te “Sopoti“ me një divan, kur kisha mundësi të qëndroja në një apartament të vogël, për të njëjtin çmim? Për më tepër, m’u duk se paratë do të ishin më të sigurta në duart e vejushës. Patëm vështirësinë e zakonshme në të kuptuar, por kjo nuk na pengoi të dilnim të njohur, pasi unë njihja Kujtimin, ndërsa ajo kishte mikeshë gruan e tij. Aty sikur u përshëndetëm për herë të parë.

Në Gjirokastër çdo gjë ishte ashtu siç e kisha lënë para gjashtë muajsh. Të ishe në Gjirokastër, ishte si të nxirrje nga dollapi një plaçkë të njohur e ta vishje përsëri, sepse vera kish ikur e tani kish ardhur vjeshta. U nisa për te Pazari, këtë herë, duke i dalë nga ana tjetër e rrugës, kalova në restorantin e vogël të Florës, përshëndeta kambistin dhe ndalova tek Toto. Toto më buzëqeshi, drejtoi karrigen e tavolinës sime dhe u kthye me një dopio-ekspres:

– Pra, nuk na gënjeve!

– Si “nuk ju gënjeva“?

– Po pra, na the që do riktheheshe në Gjirokastër!

Në Gjirokastër fjala qarkullon më shpejt se njerëzit. Kjo është arsyeja se, pse Fatjoni e dinte që unë kisha ardhur përpara se të shkoja te MAPO, apo që Kujtimi erdhi atje përpara se unë të kisha mbaruar birrën e parë.

– Nesër do të shkojmë në Antigone (theksi në fund)!

Kështu vendosi Kujtimi, përpara se të ma linte pasditen “të lirë“. Ai kishte punë dhe i duhej të largohej, por me siguri do të takoheshim për xhiron e darkës.

Të nesërmen u zgjova herët. Nuk piva kafe në pazar dhe u nisa drejt rrethinës së qytetit, atje ku banonte Kujtimi. Ai po më priste në lokalin te kryqëzimi pranë shtëpisë së tij. Kishte organizuar një makinë me shofer, që do të na çonte përtej luginës, në anën tjetër, nga krahu i vargmalit të Lunxhërisë. Gruaja e tij na kish dhënë ushqim me vete, vezë të ziera, domate dhe byrek me dhallë. Kaluam nëpër fshatin “Asim Zeneli“, i cili mban emrin e një partizani shqiptar, ku është themeluar një nga kooperativat e para bujqësore gjatë komunizmit, dhe zbritëm në kodrat e para të Glinës.

Filluam të ecnim përgjatë rrugës, duke u ngjitur gjithnjë e më lart në drejtim të Saraqinishtit. Më pas i ramë shkurt, duke kaluar nëpër fushë dhe, pas disa kilometrash kishim mbërritur në pllajën e një kodre, zgjatim-shtrirje e Vargmalit të Lunxherisë, në hyrje të vendbanimit të lashtë të Antigonesë (Antigoneia) – e cila është themeluar nga mbreti Pirro i Epirit dhe mban emrin e gruas së tij. Gjendeshim mes themeleve, mureve, kolonave, shesheve dhe po ecnim ngadalë mbi gurët e vjetër. Duke ecur, na bëri përshtypje një bllok guri me dy gropëza të ndryshme, dhe u kujtuam se ai duhet të kishte qenë “sheshi i tregut“ dhe se blloku i gurit kish shërbyer si njësi matëse. Pirro u bë i famshëm për fitoret e tij, të cilat nuk ishin të njëmendta, pasi kishin shënuar shumë humbje. Në shekullin e tretë para Krishtit, ai marshoi kundër Romës, kaloi në Pulia me mbi njëzet mijë burra dhe njëzet elefantë, ku dhe mposhti grupet romake në Askulum. Por, me humbje të mëdha. Plutarku bën përgjegjës Pirron, kur thotë: “Nëse fitojmë edhe një herë kundër Romakëve, jemi të humbur!” Çka mbetet pas, na e dhurojnë poetët. Po në Askulum, shtatëdhjetë vjet më vonë, u mund kartagjenasi Hanibal. Kjo e forcoi Perandorinë Romake, e cila dhjetë vjet më pas, luftoi kundër mbretit Filip të Maqedonisë dhe ndëshkoi pikërisht ato qytete që kishin bërë marrëveshje me Maqedonasit, përfshirë dhe Antigonenë Epirote, duke e plaçkitur e bastisur. Antigoneja nuk u rindërtua kurrë, kodra u braktis, ndërsa gurët mbetën aty. Vetëm dy mijë vjet më vonë, një arkeolog shqiptar filloi gërmimet.

Ne u ulëm nën një arrë, mes mbetjeve shekullore prej guri, dhe hapëm byrekun që kishim marrë me vete. Përballë nesh, në anën tjetër të luginës, në këmbë të Malit të Gjerë, vezullonin çatitë zallore të qytetit të argjendtë. Pesë gishtërinjtë e Gjirokastrës dukeshin krejt qartë. Pesë kreshtat e populluara të maleve shtriheshin në luginë: kalaja, xhamia dhe lagjet e veçanta. Shtëpi si ato të Gjirokastrës, që nuk luajnë vendit për pesëqind vjet, nuk ndërtohen më. Sot, gurët si ato të Antigonesë, që do të ishin po aty edhe pas dy mijë vjetësh, janë zëvendësuar me beton, i cili do gërryhet nga moti për pak dekada.

Unë e dyshoj, nëse pas një mijë vjetësh do ketë njeri që do të dojë të gërmojë artefakte të epokës sonë: kazanë të mbushur me mbeturina radioaktive, landfille plot mbetje plastike, goma, pjesë pajisjesh elektronike apo makinash të kalbura. Ne jetojmë në epokën e parë në histori, për të cilën nuk do mund të ketë muze. Nuk jam i sigurt, nëse ky është privilegj.